Bisschop Pakhomii (Bruskov) van Pokrovsk en Mykolaiv
Geschillen zijn altijd een integraal onderdeel van het menselijk leven geweest. Vroeger discussieerden mensen mondeling, later schriftelijk, in kranten en tijdschriften. Tegenwoordig krijgt elk geschil in de samenleving een enorme omvang en intensiteit door het internet. En zaken als de cultuur van het debat, het primaat van argumenten boven emoties, correct gedrag tegenover een tegenstander, respect voor hem, enz. zijn slechts om van te dromen of in herinnering te brengen. Het tijdperk dat voor ons ligt is complex, moeilijk en zeer conflictueus: zowel in de wereld als in ons land zijn vandaag de dag allerlei polairgerichte maatschappelijke krachten en bewegingen actief, botsen onverenigbare belangen, verdedigen onverzoenlijke tegenstanders hun standpunten. Hoe vaak eindigen debatten niet in een stroom van wederzijdse beledigingen en ontstaat er een breuk in de goede betrekkingen. Hoe vaak wordt in dit soort geschillen geen waarheid geboren, maar sterft de liefde. Hoe vermijd je het? Hoe leren we argumenteren zonder haat, agressie of bitterheid? Hoe onderbreken we de uitwisseling van boze opmerkingen en keren we terug naar een echte dialoog?
We vroegen bisschop Pakhomii (Bruskov) van Pokrovsk en Mykolaiv naar argumenten en onze mogelijke betrokkenheid daarbij.
Aartsbisschop, is het misschien beter voor een orthodoxe christen om helemaal niet deel te nemen aan de discussie over verhitte onderwerpen in verband met het sociale en politieke leven, om de vrede in zijn ziel te bewaren? Maar wat moet je doen als je gevoel voor rechtvaardigheid en burgerplicht vraagt om in te grijpen en je standpunt te verdedigen?
Een orthodox christen moet zich bij alles wat hij doet laten leiden door de belangrijkste autoriteit – het woord van God. Zoals de heilige Ignatius Bryanchaninov het zegt, is het noodzakelijk de Heilige Schrift zo goed te bestuderen dat de geest er voortdurend in moet “zwemmen”. Wij moeten elke situatie in het leven kunnen vergelijken met wat het evangelie erover te zeggen heeft en de woorden van de apostelen en de Heer zelf aanvaarden als leidraad voor ons handelen.
Laten we eens kijken hoe de apostel Paulus denkt over het argumenteren. Hij schrijft dat er ook onder u geschillen moeten zijn, opdat degenen die vaardig zijn zich openbaren (1 Korintiërs 11:19). Het is geen toeval dat men zegt dat waarheid geboren wordt in een debat. Het is onmogelijk om ruzie te vermijden, maar we moeten ervoor zorgen dat het niet uitgroeit tot een ruzie.
Politiek maakt deel uit van de samenleving, dus het is waarschijnlijk onmogelijk om totaal onverschillig te staan tegenover de politiek. Voor mannen is het bijzonder moeilijk om dergelijke gesprekken te vermijden omdat politiek altijd het domein is geweest van het mannelijke deel van de samenleving, terwijl economie, dat wil zeggen de kunst van het huishouden, de verantwoordelijkheid van de vrouw is gebleven. Er is niets zondigs aan als mensen verschillende meningen hebben over een onderwerp. We leven tenslotte in een democratische, vrije staat.
Helaas leiden discussies over politieke vraagstukken vaak tot ernstige conflicten, niet alleen in de samenleving, maar ook binnen het gezin en tussen naasten. In dergelijke gevallen moet men op tijd kunnen stoppen, volgens de raad van de heilige Ambrosius van Optina, die zei: “Degene die toegeeft is degene die het meest wint!”
Soms leiden discussies over zuiver kerkelijke kwesties, zoals de frequentie van de biecht, de voorbereiding op de heilige communie en kerkelijke huwelijken, ook tot wederzijdse beschuldigingen en hebben ze geen christelijke toon. Waarom gebeurt dit? En is het nodig om deze problemen in het openbaar te bespreken, bijvoorbeeld in sociale netwerken, waar iedereen, zelfs degenen die ver van de kerk afstaan, hun mening kunnen geven?
Het probleem waarover u spreekt is de gesel van de moderne samenleving: we hechten te veel waarde aan onze meningen, we zijn te luidruchtig over onze rechten, terwijl we onze plichten vergeten. Het leven van de Kerk impliceert dat iemand die de weg van berouw is ingeslagen allereerst zijn eigen tekortkomingen moet zien. Voor de christelijke gelovige is gehoorzaamheid heel belangrijk, wat “meer is dan vasten en bidden”. De meeste van onze huidige parochianen zijn betrekkelijk recent tot de Kerk gekomen, dus vaak zijn hun ideeën over de Kerk ver van de waarheid of bij benadering. Het duurt jaren voordat iemand in het leven van de Kerk komt, voordat de Heer hem een duidelijk inzicht geeft in wat daar gebeurt. Daarom is het heel belangrijk voor een orthodoxe christen om te leren naar zijn broeder te luisteren en naar zijn mentoren, om nederig te worden, om het standpunt van de tegenpartij te begrijpen.
Wat de discussies op internet betreft… Heel vaak gaan die discussies over zuiver kerkelijke en tegelijk zeer moeilijke problemen die mensen ver van de orthodoxe kerk proberen te bespreken. Daar hebben ze natuurlijk recht op. Maar aan de andere kant, wat kunnen ze bieden?
Immers, in een betoog is het belangrijk niet alleen de onjuiste stand van zaken vast te stellen, maar ook een oplossing te bieden, niet om mensen te veroordelen omdat ze verkeerd doen, maar om aan te geven wat juist is.
Veel mensen veroordelen de Kerk en zeggen dat als de Kerk anders was, zij naar de Kerk zouden gaan, maar ondertussen, helaas… Ik geloof dat dit een fundamenteel verkeerde benadering van het probleem is. Degenen die dat zeggen begrijpen gewoon niets van wat ze proberen te beoordelen. Als je echt geeft om de zuiverheid van het kerkelijk leven, kom dan naar de Kerk en neem haar problemen op. En de spot drijven met de kwalen van de Kerk is als de spot drijven met een zieke moeder in plaats van haar te verzorgen, haar te genezen.
Nu overheersen helaas luide argumenten, geschreeuw, lawaai en andere wandaden in de kerkelijke discussie. Maar hoe weinig van onze parochianen zijn degenen op wie de priester kan vertrouwen om zelfs de meest elementaire kwesties van het parochieleven op te lossen!
En het is zeker onaanvaardbaar om interne kerkelijke problemen voor te leggen aan het oordeel van mensen die niets van de Kerk weten. In zijn Eerste Brief aan de Korintiërs beschrijft Paulus een situatie waarin een geschil ontstond tussen gemeenteleden en dat voor de rechter werd gebracht door heidenen die niets begrepen van de structuur van de Kerk: “Als u dus rechtszaken hebt over alledaagse dingen, stel dan hen aan die in de gemeente niet in aanzien zijn. Tot beschaming zeg ik u dit. Is er dan onder u niemand die wijs is, zelfs niet één die in staat zou zijn een oordeel te vellen in een geschil tussen zijn broeders? Integendeel, de ene broeder spant tegen de andere broeder een rechtszaak aan, en dat voor ongelovigen. Dan is er al volledig sprake van verlies onder u, dat u onder elkaar rechtszaken hebt. Waarom lijdt u niet liever onrecht? Waarom laat u zich niet liever benadelen?” (1 Kor. 6:4-7).
Wat de apostel zegt over het oordeel, kan ook worden toegepast op het probleem van het kerkelijk debat: als we binnen de kerk twisten, moeten we waarschijnlijk “redelijke” mensen hebben om de broeders te beoordelen. En in sommige gevallen kunnen de broeders en zusters zich ermee verzoenen.
Hoe kunnen we een duidelijk moreel oordeel geven over een mening of handeling zonder in de zonde van de veroordeling te vervallen?
Ook in dergelijke situaties moeten wij ons laten leiden door het woord van God en ons beroepen op de geboden van het Evangelie. Als de Heer bijvoorbeeld uitdrukkelijk zegt dat moord zonde is, dan is het zonde. Zonden die in de Schrift uitdrukkelijk zonden worden genoemd, zullen dat altijd blijven. Er valt hier gewoon niets te bespreken. De moderne tolerante maatschappij kan zonde vrijheid noemen of er andere verheven woorden aan geven, maar zonde blijft zonde en dat moeten we erkennen. Maar volgens de woorden van de monnik Abba Dorotheus is het heel belangrijk dat elke christen nuchter is en wanneer hij iets over iemand zegt niet zijn leven veroordeelt, maar alleen zijn daad. Het is één ding als we zeggen dat de persoon in de zonde van ontucht is gevallen. Het is heel wat anders als we zeggen dat de persoon een ontuchtpleger is. In het eerste geval veroordeelden we zijn bijzondere daad, in het tweede geval zijn hele leven. Maar niemand weet waarom de man in deze zonde viel! Ja, hij deed verkeerd, maar het is geen toeval dat de Heer tegen degenen die de overspelige vrouw veroordeelden, zegt: “Wie van u zonder zonde is, werpe de eerste steen tegen haar” (Johannes 8:7).
Ja, natuurlijk moeten we een duidelijke morele beoordeling van bepaalde gebeurtenissen geven, maar we moeten dat zorgvuldig doen om de berouwvolle zondaar niet te ontmoedigen, maar hem de hoop op berouw te geven. Elke priester weet dat wanneer mensen komen biechten, vooral voor de eerste keer, ze heel verschillende geestelijke houdingen hebben. Men begint letterlijk te veranderen door een “aanraking”. De andere is zo hard als adamantium. Wat je hem ook vertelt, alles kaatst van hem af, alsof zijn ziel van steen is. En voor elk van deze mensen moet je een aanpak vinden. Iemand heeft een strenge berisping nodig, misschien moet hij zelfs boete doen. En sommige mensen hebben steun en troost nodig.
Ja, de Kerk heeft de macht om een moreel oordeel te geven over het leven in de samenleving, hoewel de samenleving daar niet erg van houdt. Kijk, alle schandalen die het internet en de media op een of andere manier in beroering brengen, komen neer op de vraag: wie bent u en waarom veroordeelt u ons? In allerlei antikerkelijke uitspraken zit één gedachte: we hebben het recht te leven zoals we willen. De Kerk antwoordt: “Ja, natuurlijk heb je het recht. Maar het is één ding om een privéleven te leiden en iets heel anders wanneer een duidelijk door God veroordeelde zondige daad in de openbaarheid wordt gebracht en een voorbeeld wordt voor navolging, een verleiding voor de jongere generatie.” Hier kan de Kerk niet zwijgen. Zij moet haar stem verheffen en zich uitspreken over de maatschappelijke ondeugden die gecorrigeerd moeten worden. Natuurlijk oordeelt de Kerk niet over deze specifieke mensen en niemand beweert dat wijzelf – orthodoxe christenen – zonder zonde zijn. Maar dit betekent niet dat we het onderscheid tussen goed en kwaad moeten vergeten.
Nu is het, zoals altijd, erg in de mode om kritiek te hebben op het gezag en de machthebbers. Maar er is geen gezag dat niet van God is (Romeinen 13:1). Mag een orthodox-christen de regering op enigerlei wijze bekritiseren? Kan hij politieke oppositie voeren, bijvoorbeeld lid zijn van een oppositiepartij?
Je hebt gelijk, in Rusland is het gebruikelijk om de autoriteiten te bekritiseren. Zoals Poesjkin schreef in zijn werk Boris Godoenov, “Levende macht is hatelijk voor het gepeupel, ze kunnen alleen van de doden houden”. Onze samenleving valt uiteen in uitersten: ofwel zij aanbidt de macht en maakt van de communicatie tussen samenleving en macht een cultus, ofwel zij behandelt de macht met minachting, met een veroordeling, die misschien nergens op gebaseerd is. Als je iemand vraagt: “Waarom haat je macht?” – zult u het antwoord horen dat alle ambtenaren dieven, bedriegers en schurken zijn. Een dergelijke aanpak is fundamenteel verkeerd. Ik ken persoonlijk veel mensen met macht die werken en proberen onze samenleving ten goede te veranderen. Bij macht, zoals bij elke andere activiteit, hangt alles niet af van iemands positie, maar van zijn innerlijke toestand, zijn hart en zijn ziel. Iemand die niet onverschillig is en het algemeen welzijn nastreeft, kan een gelegenheid vinden om nuttig te zijn voor de maatschappij, zowel als lid van de rangorde als met een zekere macht en invloed.
Kan een orthodox-christen oppositie voeren? Ja, natuurlijk, we leven in een vrije staat, dus iedereen heeft het volste recht om anders te denken dan bijvoorbeeld zijn buurman of zijn meerdere. Kritiek op de leiding is helemaal niet verboden, maar onze kritiek moet constructief zijn. Als we ontevreden zijn over een bepaalde stand van zaken, moeten we een alternatief bieden. Helaas zien we vaak de tegenovergestelde situatie. Politici van de oppositie hebben bijvoorbeeld eindeloos kritiek op de autoriteiten, maar bieden niets terug.
Wij moeten een ongenuanceerde veroordeling vermijden en de zaak volgen die ons is toevertrouwd. Het gebeurt echter vaak dat de meest veroordelende persoon zelf niets goed kan doen. En de zaak waarvoor hij persoonlijk verantwoordelijk is, is nog verwarder dan het gebied dat hij bekritiseert.
Kan een orthodox-christen deelnemen aan protestacties, protestpetities ondertekenen en bijeenkomsten bijwonen?
De Orthodoxe Kerk verbiedt iemand niet om een actief openbaar leven te leiden, politiek te bedrijven of zaken te doen. Het belangrijkste criterium voor ons zou het geweten moeten zijn. Er zijn moeilijke situaties in ons leven waarin we moeilijke beslissingen moeten nemen. Maar we moeten niet, bij het zien van een soort sociale onrust, automatisch de kant van de demonstranten kiezen, zoals het vaak gebeurt bij bijeenkomsten. We moeten nadenken, misschien ligt de waarheid ergens in het midden?
Laten we onze recente geschiedenis in herinnering brengen, het begin van de XX eeuw, toen men, zoals een beroemd gezegde luidt, op de tsaar richtte en Rusland trof. Een soortgelijke situatie deed zich eind jaren tachtig voor. Ja, inderdaad, toen waren er grote problemen in de staat, ook met de leiding. Velen waren het niet alleen oneens met de doctrine van de communistische partij, die toen aan de macht was, maar beseften ook dat het misdadig was, dat er het bloed van onschuldigen aan kleefde!
Kun je je voorstellen hoeveel mensen er door onderdrukking en kampen zijn gegaan? Hoeveel gaven hun leven tijdens de Burgeroorlog? Deze offers kunnen niet als juist worden aanvaard, men kan niet aanvaarden dat ze gerechtvaardigd en noodzakelijk waren, zoals de “zangers” van de Sovjet-renaissance en het “orthodox-stalinisme” vandaag zeggen. Deze beweringen zijn zowel belachelijk als absurd.
En toch, wat we kregen als resultaat van de val van het communistische regime – ineenstorting en chaos in de samenleving en in de hoofden van de mensen – is duidelijk niet wat de strijders tegen het communisme hadden gehoopt. Helaas is ons land er niet in geslaagd de hervormingen soepel en consequent door te voeren. En we zouden er goed aan doen te gaan leren van de fouten uit het verleden en niet eigenhandig de orde in het land te verpesten.
Je kunt het oneens zijn, je kunt deze of geen petitie tekenen, maar voordat je deelneemt aan een protestactie moet je goed nadenken en ervoor zorgen dat je bidt en misschien een paar deskundige mensen vragen of het de moeite waard is om het te doen.
De wereld is een listige plek. Vaak verklaren protesten niet wat hun organisatoren werkelijk willen. In deze draaikolk van passies en ambities is het heel gemakkelijk om een onderhandelingstroef of zelfs kanonnenvoer te worden.
Veel tegenstanders zeggen in wezen de juiste dingen over de bestrijding van corruptie, maar bieden een methode om die aan te pakken die, zoals men vanuit de geschiedenis kennende en gemakkelijk kan raden, tot ergere gevolgen kan leiden.
Tegenwoordig worden we vaak geconfronteerd met harde kritiek op de Kerk, zowel in de media als in persoonlijke communicatie. Wat moeten we in zo’n situatie doen: zwijgen om het conflict niet te verergeren of reageren op de kritiek?
Ik denk dat we eerst zorgvuldig moeten kijken naar de specifieke situatie die aanleiding heeft gegeven tot de kritiek. Bijvoorbeeld, iemand zegt dat alle priesters oneerlijke mensen zijn. Hoe moeten wij op dergelijke kritiek reageren? Het is noodzakelijk om uit te zoeken om welke priester het gaat en hoe hij uw tegenstander precies ontstemd heeft.
Ze zeggen bijvoorbeeld: waarom rijden jullie allemaal in buitenlandse auto’s, hoe komt de Kerk aan zoveel geld? Nogmaals, welke specifieke priesters zijn dat? In mijn bisdom rijdt bijvoorbeeld geen enkele priester in een dure buitenlandse auto en ik kan geen van hen beschuldigen van onreinheid, omdat de meesten van hen zeer arm leven en hun ambt onbaatzuchtig en oprecht uitoefenen. Maar interessant genoeg wekken de goede voorbeelden (waarvan er veel meer zijn dan slechte) geen bewondering en geen verlangen naar navolging bij onze tegenstanders. En dit toont de vooringenomenheid en oneerlijkheid van zulke critici.
Maar als de aanklager van de tekortkomingen van de Kerk een concreet voorbeeld geeft, kan men het tot op zekere hoogte met hem eens zijn.
Soms is het echt beter te zwijgen en te bidden voor iemand die een ongezonde ijver aan de dag legt bij het aanklagen van niet-bestaande ondeugden. Zo iemand moet oprecht medelijden hebben, want zijn ziel bevindt zich in een helse afgrond.
En men moet altijd onthouden dat een discussie alleen mogelijk is wanneer twee mensen niet alleen bereid zijn te praten maar ook naar elkaar te luisteren. Anders is het argument zinloos.
Tijdschrift “Orthodoxie en Moderniteit” nr. 35 (51)
Bisschop Pakhomii (Bruskov) van Pokrovsk en Sint Nicolaas
24 december 2015.
Heiligen over geschillen
Probeer duistere en verwarde zaken niet op te lossen door argumenten, maar door de geestelijke wet die ook gebiedt – door geduld, gebed en onwankelbare hoop.
Mark de Zwerver
Wees niet twistziek, anders wordt u een woonplaats voor alle kwaad.
Abba Isaiah (van Skete)
Als het doel van het beslissen over een moeilijke zaak is om datgene te zoeken wat met God overeenstemt, zul je zeker een bruikbare oplossing vinden.
Mark de Zwerver
Laat de zaak niet gebeuren zoals u het wenst, maar laat het gebeuren zoals het is en zoals de noodzaak dicteert, in plaats van u door uw inspanningen of zelfrechtvaardiging, hoe onschuldig ook, in verwarring te brengen of aanstoot te geven en daardoor veel te verliezen aan een beetje. Vaak is het zo dat men beide verliest en helemaal niets doet.
Abba Dorotheus
Meer over het meisje dat naar je toe komt. Houdt u in de omgang met haar vast aan de geleerde raad van de heilige vaders: geef de drenkeling geen arm, maar alleen een stok; als u hem met uw kracht uit de diepte kunt trekken, prima, maar als uw kracht ontbreekt, laat dan uw stok in zijn handen en red uzelf van de verdrinkingsdood. Let op wat er gezegd wordt. Als u gefrustreerd bent door uw gesprek met haar, blijf dan zoveel mogelijk uit haar buurt en onthoudt u in ieder geval van discutabele gesprekken. Wie de woorden van de Heilige Schrift niet wil horen, kan niet met argumenten worden overtuigd, maar hij kan alleen zichzelf beschadigen en van zijn stuk brengen. De apostel zegt: “Maar als iemand op twist uit lijkt te zijn, wij hebben een dergelijke gewoonte niet, en de gemeenten van God evenmin.” (1 Kor. 11:16).
Amvrosy of Optin (Grenkov)
Met een argumentatief karakter kan men nauwelijks verwachten van enig nut te zijn. Niets is erger en schadelijker in het geestelijk leven dan onenigheid. Soms zakt het een tijdje weg, maar dan verschijnt het weer in zijn oude kracht.
Amvrosiy Optinsky (Grenkov)
Het is niet nodig om te betwisten, want soms komt door betwisting groot ongeluk. Er wordt gezegd: “God maakt groot wie zich nederig aan anderen overgeeft en God verheft de nederigen, maar God vernedert de hoogmoedigen en de twistzieken. Je moet alleen jezelf verwijten, niet je naaste zijn tekortkomingen.
Joseph van Ottin (Litovkin)
Ga niet in discussie met gevaarlijke mensen, maar geef liever toe als het de deugd niet schaadt; en hun kwaadaardigheid zal spoedig tot niets leiden.
Isidore van Pelusiot
Maak geen ruzie met hen die zich tegen de waarheid verzetten, die zich niet gewillig aan u onderwerpen, opdat gij geen haat in hen opwekt volgens de Schrift.
Mark de Zwerver
Het ontkrachten van de sterkste bewijzen legt samen de zwakte van anderen bloot en zo gebeurt het in de oorlog dat wanneer het sterkste deel van het leger ten val komt, de overwinnaars van het sterkste deel geen aandacht meer schenken aan de rest.
Gregorius van Nyssa
Alles wat God haat, is in de ziel van een man die twistziek en trots is.
Abba Isaiah (Skete)
Wie door deze hartstocht, door betwisting, geknecht wordt, wil zijn kruis niet dragen, maar wordt meegesleept door ijdelheid.
Abba Isaiah (Skete)
Wij (vooral monniken) moeten ons meer bezighouden met praktische kennis en ons distantiëren van controversiële onderwerpen, meer nog van geschillen, indachtig het woord van de apostel, dat zij leiden tot het verderf van zielen (2 Tim. 2:14). Heilige Isaac de Syriër leert dat wij monniken niet iemand ons geloof moeten opleggen.
Macarius van Optin (Ivanov)
Wie discussieert met een loze prater lijkt meestal op hem.
Basilius de Grote
Het is beter om eerlijk verslagen te worden dan met het toebrengen van schade en onrechtmatigheid te zegevieren.
Gregorius de Theoloog
Ook wij, als navolgers van Christus, kunnen soms een halt toeroepen aan nieuwsgierigen en hun ongepaste vragen beantwoorden met nog ongepastere vragen.
Gregorius de Theoloog
Er mag geen grofheid in het gesprek zijn, want mensen van wijsheid zijn gewoonlijk charmanter in hun bescheidenheid en kuisheid dan maagden.
Antonius de Grote
Buitensporig getier en grote gretigheid om over onnodige zaken te redetwisten, veroorzaken ruzie en brengen de geesten van de toehoorders in verwarring.
Cyrillus van Alexandrië
Wees inschikkelijk tegenover elkaar, en begin geen ruzies over zaken waar niemand iets aan heeft.
Efraïm de Syriër
Wanneer gij een man ontmoet, die, dol op twist, met u een strijd aangaat tegen waarheid en werkelijkheid, wend u dan, na het twistgesprek te hebben gestaakt, van hem af, die versteend van zijn geest is. Want zoals slecht water de beste wijn nutteloos maakt, zo corrumpeert kwaadsprekerij de deugdzamen in leven en karakter.
Antonius de Grote
…Span u niet in, dring niet aan en ga niet in discussie, wanneer u van plan bent iets te bewijzen, want velen met zo’n houding zullen, als ze goed willen spreken, weigeren te spreken. Integendeel, met voorzichtigheid, zachtmoedigheid en het stellen van vragen geef je meer kracht aan het bewijs. Hierdoor zul je bekend staan als een zachtaardig man.
Isidore van Pelusiot
Zoals het beschamend is om verslagen te worden in wat overwonnen moet worden, zo is het nog beschamender om verslagen te worden in wat overwonnen moet worden. Want niet elke overwinning is een goede zaak, maar als de pretentie goed en nobel is, is zij goed; maar als de pretentie goddeloos en slecht is, is de overwinning zeer slecht.
Isidore van Pelusiot.
Maak geen ruzie met elkaar over wat dan ook.
Abba Isaiah (van Skete).
Kleine zaken wakkeren vaak grote oorlogen aan, dus ik raad u aan geen ruzie te veroorzaken. Aangewakkerd door geschillen in de ziel van degenen die het oneens zijn, vernietigen ze alles wat mooi is.
Isidore van Pelusiot
Wees niet zo bezorgd om de winnaar te zijn. Het is beter te winnen met voordeel dan te winnen met schade. En onder worstelaars is degene die verslagen wordt niet altijd degene die onderaan staat, maar vaak degene die bovenaan blijft staan.
Gregorius de Theoloog
Houd niet van twist, opdat er geen leugenachtigheid in u komt.
Abba Isaiah (van Skete).
Het is beter verstandig te zijn in bescheidenheid, dan onwetend en onbeschaamd.
Gregorius de Theoloog
Niet hij die overwint door de zwakheid van zijn tegenstanders, maar hij die door de grootheid van zijn eigen kracht de sterken overwint, is zowel glorieus als verkondigbaar.
Isidore Pelusiotus
Wie een oude en vaststaande mening, die een sterk bevooroordeeld persoon als goed zou erkennen, aan het wankelen wil brengen en wil weerleggen, omdat zijn bedoeling zeer vreemd is en niet zonder voorafgaande uitleg kan worden aanvaard, moet niet plotseling het tegendeel beweren. Hij zal zich belachelijk maken en hij zal worden beschimpt door degenen die vooringenomen zijn door het tegenovergestelde besluit. Integendeel, nadat hij eerst de mening van vele anderen heeft ondermijnd, zou hij zich tot het tegenovergestelde moeten wenden. In dat geval zal zijn woord worden aanvaard en zal hij worden overtuigd.
Isidore van Pelusiot
Controverse vernietigt het hele bouwwerk van de deugd en doordrenkt de ziel met zo’n instelling dat zij het licht van de eerlijkheid niet kan zien.
Abba Isaiah (van Skete)
