Het onderwerp van menselijke angst weerklinkt in de wereld van vandaag. En daar zijn in feite genoeg redenen voor. Hoe kunnen we geen slaaf worden van onze eigen fobieën en angsten, hoe kunnen we de angst voor het leven zelf overwinnen en niet toestaan dat die een totale hinderpaal wordt voor onze ontwikkeling? Wat is de betekenis van de strijd tegen de angst in het christelijk leven? Hegumen Nektary (Morozov) gaat in dit artikel hierop in.
Menselijke angsten zijn even gevarieerd als de aard van de menselijke ziel. Sommigen zijn bang voor de dood, die voor de mens onvermijdelijk is, sommigen zijn bang voor pijn, sommigen zijn bang voor ziekte en elke vorm van lijden, sommigen zijn bang voor oneer en schande, sommigen zijn bang voor eenzaamheid en verlatenheid, sommigen zijn bang dat hun leven in het algemeen niet zal verlopen zoals zij dat graag zouden willen. Voegt men daaraan toe de angst voor de duisternis, de angst voor verschillende wereldse gevaren, de angst voor het onbekende, eveneens kenmerkend voor velen, dan blijkt uiteindelijk dat de mens niet alleen bang is voor iets op zichzelf, maar ook voor het leven als een zeker universeel gegeven, waarin hij geplaatst werd toen hij in deze wereld kwam.
Wat is de reden voor deze angst? In de eerste plaats omdat de mens vaak niet weet wat het leven is, niet begrijpt waarom het hem gegeven is, en zelfs wanneer hij het schijnt te weten en te begrijpen, is deze kennis en dit begrip niet het bezit van zijn hart. Daarom is het gemakkelijker voor de mens om niet te leven, maar te zwelgen, zich in een hol te verschuilen, zich op te sluiten in zijn kleine kamer, in de hoop weg te blijven en alle ernstige beslissingen, beproevingen, schokken, waarbij zonder deze het menselijk leven niet voorbijgaat, te vermijden.
In feite vindt daardoor de vorming van de mens plaats – door het feit dat hij in zijn leven veel moeilijke en, in de context van ons gesprek, “enge” dingen moet meemaken. En natuurlijk ontneemt een dergelijke vermijding een mens niet alleen enkele belangrijke indrukken in zijn leven, maar misvormt ook zijn persoonlijkheid, geeft haar niet de vorm die zij volgens Gods plan zou moeten hebben. Als een mens tegelijkertijd met de stroom mee blijft gaan, als hij zijn angst als een bepaalde norm ervaart, kan dit hem vernietigen tot het punt waarop hij een geestelijke stoornis krijgt. Daarom kunnen angsten natuurlijk niet worden getolereerd, er kan niet met hen verzoend worden, niet met hen worden versmolten – zij moeten gedurende het hele leven worden bestreden en overwonnen.
Een heilig vaderlijk principe
Er bestaat een prachtig principe om met angst om te gaan, dat door de heilige vaders wordt beschreven en dat letterlijk in alle levenssituaties kan worden toegepast: om de angst te overwinnen, moet men eropaf gaan. Wat betekent dit? Ter illustratie kunnen wij het voorbeeld aanhalen van de raad die de monnik Johannes Climacus gaf aan zijn tijdgenoten, de monniken van de Sinaïwoestijn: wanneer men werd blootgesteld aan demonische nachtmerries, gaf hij de raad om ’s nachts naar het kerkhof te gaan en daar in gebed te blijven. Ik wil er meteen bij zeggen dat ik geenszins aanbeveel dat iemand vandaag hetzelfde zou doen, want dit soort daden werd voorgesteld aan de kluizenaars, wier levensomstandigheden heel anders waren dan de onze. Maar het algemene principe is precies hetzelfde. Ben je bang? Ga naar een plaats waar je erg bang zult zijn en overwin daar je angst.
Wat heb je nodig om dit principe in je leven te realiseren? Allereerst moeten wij onze aandacht richten op de episode uit het Evangelie waarin de Verlosser tot de apostelen komt bij het water van het meer van Gennesaret. Voor de discipelen van Christus is het een moment van angst, met de angst om te zinken, gevoegd bij de angst om de gestalte van Christus bovennatuurlijk op zich af te zien komen. Wat doet de apostel Petrus in deze situatie? Hij overwint zijn angst op dezelfde manier als waar wij het over hebben: in plaats van zijn ogen te sluiten, ergens ineen te kruipen en dit beangstigende beeld niet te zien, vraagt hij het bevel om uit de boot te stappen en op de woeste golven te lopen.
Eerwaarde Isaac de Syriër zegt dat als je naar de dood loopt, de dood van je zal wegvluchten. Het gaat hier natuurlijk niet om regelrechte roekeloosheid, maar dat wij, door onze houding te veranderen ten opzichte van iets wat ons beangstigt, het uit ons leven kunnen bannen. Een eenvoudig voorbeeld: een kind is bang om in het donker te slapen. Er zijn twee manieren om hiermee om te gaan: laat ’s nachts het licht aan en hij zal in het licht slapen tot hij volwassen is, of neem zijn hand en ga met hem het donker in, ga de hele flat rond – eerst met een zaklamp, dan op de tast – en laat hem zien dat niemand zich in het donker verstopt. In elke situatie moeten we kijken hoe we onze angst kunnen overwinnen. Hier is een ander veel voorkomend voorbeeld, laten we zeggen: een persoon is bang om een andere persoon te benaderen, om iets te vragen. Zo’n buitensporige verlegenheid is meestal gebaseerd op ego en trots: men is bang om zich in iemands ogen te verlagen, om belachelijk en hulpeloos over te komen. Dit is heel eenvoudig overwonnen: ik durf gewoon te doen waar ik bang voor ben. Je moet dit voortdurend leren, te beginnen met de meest elementaire zaken, en dan zul je in staat zijn om jezelf te beheersen op de meer uitdagende momenten.
Het enige waarin angst heilzaam kan zijn, voor zover het menselijke angst betreft, is dat het mensen op een bepaalde manier ontnuchtert. Zelfs in zuiver uitwendige levenssituaties is iemand soms dronken, maar dan doet zich een extreme situatie of een bedreiging voor en plotseling is hij volkomen nuchter. Hetzelfde geldt voor ons innerlijk leven: een plotselinge, doordringende gedachte aan de dood, een gevoel van bedreiging van het leven kan een mens innerlijk ontnuchteren, hem ertoe aanzetten tot bezinning te komen en zijn leven te heroverwegen. Helaas ontnuchtert de gelovige door dergelijke omstandigheden vaak niet en komt hij niet tot bezinning, maar raakt hij in paniek, waardoor hij integendeel zijn verstand verliest.
Stop met bang te zijn om te overleven
Soms zeggen mensen: “Nou, hoe kun je niet bang zijn voor echt gevaar?” Laten we zeggen dat er een natuurramp is… Bij reëel gevaar is het natuurlijk dat een mens bang is: het lichaam wordt in staat van alarm gebracht door het instinct van zelfbehoud. Maar ook hier geldt: toegeven aan angst is zinloos, het gevaar wordt niet kleiner. Integendeel, wanneer je bang bent, verlies je je vermogen om actie te ondernemen en word je kwetsbaarder: je armen en benen voelen wat zwaar aan, je kunt kortademig zijn en je gevoel voor realiteit verliezen. Wat als je moet vluchten uit een huis dat in brand staat? En wat als je iemand anders uit het huis moet halen? Het is duidelijk dat iemand die zijn reacties tot op zekere hoogte onder controle heeft, een betere kans heeft om zich te oriënteren en te ontsnappen dan iemand die zich door deze aandoening volledig laat overrompelen.
Hoe voorkom je dat dit gebeurt? Om de angst weg te nemen, moet het gezond verstand voorop staan. Tegelijkertijd kun je tegen jezelf zeggen: “Ik ben bang, ik ben heel bang, maar juist omdat ik heel bang ben, moet ik ophouden bang te zijn – dat is nodig om te overleven.” Je moet beseffen dat bang zijn, in feite, het engste is. Angst is een zeer verontrustende toestand. Het is zelfs erger dan datgene waar we bang voor zijn en het is in de meeste gevallen de angst die doodt, niet datgene wat de angst in de eerste plaats veroorzaakte. Als je bang bent voor angst moet je ophouden bang te zijn – dat is de formulering, hoe paradoxaal het ook klinkt. Anders, in moeilijke situaties, red je het gewoon niet.
Niet alleen zwakheid, maar ook zonde
Als we vanuit geestelijk oogpunt over angst spreken, is die altijd gebaseerd op ongeloof in God. Daarom is vrees niet alleen een ramp, niet alleen een zwakheid en een gebrek, maar ook een zonde. Als de mens bang is voor iets in zijn leven, betekent dit dat hij ofwel denkt dat God niet om hem geeft en hem op een bepaald moment vergeet, en dat is godslastering tegen God, ofwel dat hij denkt dat God niet van hem houdt en dat is godslastering tegen God, want niemand is onbemind bij God. Of iemand denkt dat God hem om de een of andere reden iets wil aandoen dat hem zal schaden en hem een slecht gevoel zal geven – en dat is weer godslastering en een vreselijk wantrouwen. Het is ondankbaar jegens God, maar wanneer wij bang zijn, brengen wij dat meestal niet in verband met de belediging die wij de Goddelijke Liefde aandoen, door deze angst in ons hart toe te laten. Maar we moeten dit wel in verband brengen met elkaar. En we moeten onszelf noodzakelijkerwijs herinneren aan de woorden van het Evangelie dat zelfs geen klein vogeltje op de grond valt zonder de wil van onze hemelse Vader en dat alle haren op ons hoofd geteld zijn (zie: Mt 10,29-30). En daarna is het nuttig om deze woorden te zeggen: “Heer, dit is hoe U het wilt, wat U wilt dat er met mij gebeurt, laat het zo zijn.”
Soms lijkt de angst van de persoon gebaseerd te zijn op een religieus gevoel: het is de angst om plotseling te sterven, geen tijd te hebben om zich op de eeuwigheid voor te bereiden. Maar volgens de heilige Vaders, in het bijzonder de heilige Dorotheos, neemt God nooit iemand die zich wil voorbereiden op het eeuwige leven voordat Hij hem helpt om dat te doen voor zover dat voor die persoon in principe mogelijk is. Iets anders is, dat als iemand gedachteloos leeft, zonder na te denken – dan kan zijn dood inderdaad zowel onverwacht als rampzalig zijn. De eerwaarde Isaäk de Syriër zegt dat degene die moedwillig zondigt in de hoop later berouw te hebben, geen tijd heeft om berouw te tonen omdat hij plotseling sterft. Maar als wij worstelen met onze zonden en hartstochten en oprecht berouw tonen als wij struikelen, hoeven wij ons niet bijzonder te schamen voor de gedachte aan een plotselinge dood. Iedereen sterft wanneer de Heer hem oproept, hetzij door zijn eigen natuurlijke dood, hetzij ten gevolge van extreme omstandigheden. In deze gedachte moet ons hart leren troost te vinden. Want alles wat de Heer met ons doet, doet Hij in zijn barmhartigheid en liefde.
Hegumen Nektary (Morozov)
21 juni 2016.
