De berg Athos – een plaats waar mensen van wereldlijke roem naartoe vluchten
Wat betekent het om de eerste keer op Athos te zijn? En wat betekent het om daar vaste gast te worden en wat betekent het om een werkende pelgrim te worden?
Wie creëert de spirituele geest van Athos? Wat doen monniken eigenlijk op de heilige berg Athos?
Waarom mogen vrouwen eigenlijk niet naar Athos toe? En wie is Geronda Grigory van het Dochiar-klooster bij wie er een rij zou staan om “een klap van hem te krijgen”?
Over deze en andere kleurrijke indrukken van de reis naar Athos in Griekenland vertelt proto-diaken van het Heilige Troitsky Ioninsky-klooster Alexander Pliska.
De eerste keer op Athos zijn is hetzelfde als een sprookje betreden. Maar het meest indrukwekkend is in gesprek gaan met mensen voor wie Athos een thuis is.
Herinner je je jouw eerste reis naar Athos nog? Heb je verschillende verhalen over de heilige plaats gehoord? Echte en minder echte verhalen? Welke eerste indruk heb je ervan gekregen? Wat was het meest indrukwekkend?
Het was 2004. In dat jaar had iedereen het over Athos, wat overigens vandaag de dag nog steeds het geval is. Veel heb ik over dit schiereiland gehoord en natuurlijk wilde ik lange tijd daarnaartoe reizen, maar ik durfde er zelfs niet van te dromen. In die tijd was ik niet zoveel met het reizen bezig. Eens heeft een priester, een kennis van mij, tegen mij gezegd: “Als het de wil van de moeder Gods, Maria, is, ga je daar zeker een keer naartoe.” Zo wonderlijk is dit later ook gebeurd. Een wonder maak je meestal via de mensen mee. God heeft vader Ignaty (Pakulov) op mijn pad gestuurd. Dankzij hem ben ik voor de eerste keer op Athos geweest.
Daar was je dan op Athos, en toen…
De eerste keer het gevoel hebben in een sprookje beland te zijn, dat was precies dit gevoel. Ik kreeg enorm veel indrukken en hield zelfs een dagboek bij. Elke dag beschreef ik waar wij waren, wat wij zagen, hoorden, aten en probeerden te fotograferen.
Ik wilde graag alles in me op nemen, gevuld worden door de sfeer van Athos, alles onthouden en vastleggen.
Maar de meest kleurrijke herinneringen waren uiteindelijk toch de gesprekken met mensen. Al het andere vervaagt daardoor – natuur, landschappen, architectuur en kerkelijke diensten, hoewel dit alles ongelooflijk mooi is. Maar dan komt er het moment waarop alles één wordt en je bewondert deze schoonheid niet meer. Dat komt doordat je zo veel mogelijk wilt zien en niets wilt missen.
De meest levendige indruk, een zogenaamde “flits”, blijft in je geheugen. Dit kan een gesprek van een half uur of tien minuten zijn tijdens een reis. De momenten waarop je met een persoon communiceerde, iemand voor wie Athos een thuis is.
Athos is de plek waar mensen zichzelf even vergeten. In de individualistische wereld van vandaag klinkt dit beslist niet populair. De geest van Athos wordt gecreëerd door mensen die op hun eigen manier invulling geven aan het leven.
Er wordt gezegd dat mensen naar Athos gaan om de kans te krijgen met bijna-heiligen te kunnen communiceren, om hun dagelijkse problemen op te kunnen lossen, om te bidden en de vele kerkdiensten bij te wonen. Waarom ga je naar Athos?
Mensen gaan niet per se naar Athos om hun problemen op te lossen. Athos is een unieke plek op aarde die niemand onverschillig laat. Sommigen geloven dat er daar zo’n unieke sfeer heerst, omdat deze plek het lot is van de heilige Maria.
Wat mij betreft is Athos in de eerste plaats een plek waar een bepaald patroon van het dagelijks christelijk leven zich heeft ontwikkeld en door de eeuwen heen bewaard is gebleven, wat een speciale Athos-sfeer creëert. Zoals een van mijn vrienden, die na veel overreding de Heilige Berg toch bezocht heeft, zei: “Athos is een beleving van het christendom waar je alles met eigen ogen kunt ervaren. De geest van Athos wordt gevormd door het dagelijks leven van de mensen die daar wonen.”
De berg Athos is een plek waar mensen van de roem vluchten. Als we over woestijnen horen, over de levens van kluizenaars lezen, stellen we ons kamelen, dicht zand, gebrek aan water en vegetatie voor. Ja, dit hebben wij daar ook gezien. Maar de woestijn betekent in de eerste plaats verlatenheid en stilte. Deze zijn alleen mogelijk wanneer een persoon alleen met zichzelf kan zijn. Athos is ook een soort woestijn. Onze heilige vaders hadden het doel om naar deze woestijn te gaan, een verlaten plek, om zichzelf te vinden, om zichzelf te kennen in het aangezicht van God. Een van de belangrijke momenten voor zulke mensen was om zichzelf, hun ego, opzij te zetten.
Niemand van de kluizenaars heeft ooit geprobeerd een wereld naar eigen wil te creëren, maar vluchtten weg van het wereldlijk leven. Bijvoorbeeld de heilige Anthony Pechersky, een inwoner van Lyubech, ging naar Athos en was niet van plan om ooit nog terug te keren naar zijn vaderland. Hij was van plan om een klooster te stichten, maar er gebeurde iets heel anders. De Moeder Gods beval de hegoumen van het klooster, waarin de monnik woonde en werkte, om Antonius naar zijn huis in Kiev te sturen. In alle nederigheid heeft de heilige Anthony deze opdracht geaccepteerd. Nadat hij in de bergen van Kiev is gearriveerd, zoekt de monnik de zijne, streeft hij niet naar roem, maar zoekt hij een grot voor zichzelf en trekt zich terug in de vergetelheid. En dit is de eigenschap waar elke nieuwe generatie moeilijker mee om kan gaan. In de moderne wereld is vergetelheid niet in de mode, reclame en zelfpromotie zijn de norm.
Op de berg Athos, zoals hegoumen Dochiar Geronda Gregory ooit zei, kun je je het beste verstoppen in een klooster. Als je in een aparte ruimte gaat wonen, in een grot, word je snel beroemd, mensen zullen een gerucht beginnen dat er zo’n heremietmonnik is, een kluizenaar die niet met de wereld communiceert en ze zullen voor hem in de rij gaan staan.
Eens zei Geronda Gregory tijdens een maaltijd: “Is er die en die monnik bij de maaltijd?”
-“Nee, hij is ziek,” was de respons. “Hier, broeders, kijk ”, zei Geronda specifiek in afwezigheid van deze monnik. “Hoor je zijn naam wel eens in het klooster, bij de dienst ?” “Nee.”
“Waarom hoor je het niet, denken jullie? Omdat hij altijd overal op tijd is: bij kerkdiensten, op het werk valt hij niet op, hij is nooit te laat, hij probeert gelijkmatig te zijn, onopvallend. En zo jarenlang, van jaar tot jaar. Niemand hoort iets over hem, weet niets. Dit is hoe mensen zich tegenwoordig voor de wereld verbergen. Het is niet omdat ze zo bescheiden of ‘cool’ zijn, maar omdat ze zeker weten dat ze niets zijn om te adverteren.”
Misschien is dit precies wat de moeite waard is om op Athos te leren.
Geronda Gregory, die vernomen had dat de vrienden van Macarius gekomen waren, zei: “Laat ze de liturgie zingen.” Het verbaasde ons – en ze zongen zo goed ze konden…
Hoe lang ken je Geronda Gregorius van Dochiar al?
Sinds december 2005, tijdens het tweede bezoek aan de berg Athos. Met de zegen van de hegoumen van het Ioninsky-klooster van de Heilige Drie-eenheid, Vader Iona (nu bisschop van Iona), en enkele broeders van het Ioninsky-klooster, had ik opnieuw het geluk Athos te bezoeken. Aan het einde van de reis kwamen we in Dochiar bij de monnik Macarius, een inwoner van Jalta. We leerden elkaar allemaal kennen. Zo ontmoette ik Geronda Gregory (Zumis).
Trouwens, tijdens deze reis had ik het geluk een ander prachtig mens te ontmoeten en met hem te praten. Deze was vader Pavel van het Gregoriusklooster, ongeveer zestig jaar oud, een Griek die de Russische taal studeerde om meer te weten over het theologische erfgoed van Russische heiligen. Iedereen was daarvan onder de indruk.
Waarmee maakten ze indruk op je?
Meer dan wat dan ook, zachtmoedigheid en eenvoud. In het boek “Job” van het Oude Testament zegt de Heer, die Job karakteriseert, dat hij voor alles eenvoudig is.
Dus via Vader Macarius hadden we het geluk Geronda te ontmoeten. Geronda, die hoorde dat de vrienden van Macarius waren gekomen, zei: “Laat ze de liturgie zingen.” Het verbaasde ons dat alles zo eenvoudig was – ontmoet je vrienden en zing! En zo was het, zongen zij, zo goed als ze konden, in de Slavische taal in het Griekse klooster.
Aan het einde van de liturgie waren wij verheugd over het feit hoe alle broeders van het klooster “met een mond en een hart” een troostende canon (gebed) zongen voor de Allerheiligste Vrouwe Theotokos voor Haar verbeeldende icoon “Snel horende”.
Na de maaltijd zegt Geronda plotseling: “Nou, Macarius, laten we gaan, of zoiets, laten we met je vrienden praten.” En we brachten twee uur door in een uniek, opgewekt, goed gesprek met Geronda Gregory. Wij zongen alles wat hij vroeg – zowel volks- als kerkliederen, in het Oekraïens en het Russisch … Wij waren allen mensen – Ionische mensen – vader Paisius, vader Joasaph en vader Siluan … Het was een geweldige tijd, prachtige herinneringen. Het was erg leuk, we waren erg verbaasd hoe eenvoudig en opgewekt Geronda zich verplaatst, wat een liefdevol persoon hij is.
Mensen “spelen vaak rollen”.
Geronda probeert nooit iemand blij te maken of indruk te maken. Hij kan ook een klap in het gezicht geven…
Hoe lang is hij al een priester?
In Dochiar is hij de priester sinds 1980.
Alle mensen hebben een vorm van stilering of ze dat nu willen of niet. Mensen “spelen vaak rollen” – zowel de priester als mensen, of zij dat willen of niet, ongeacht wie ze van beroep zijn of welke roeping zij hebben. Dat is de aard van de mens. Zelfs in het dagelijks leven spelen mensen de rollen, passen ze zich aan aan andere mensen of aan de situatie.
Zo’n echte mens als Geronda Gregory heb ik nog nooit ontmoet. Deze man is wie hij is. Ik heb nog nooit een zweem van een spelletje in hem gezien, een wil om er goed of slecht uit te zien in het bijzin van iemand. Hij is een buitengewoon opgewekt en liefhebbend persoon, met buitengewone energie. Hij probeert nooit iemand te behagen of indruk te maken. Nooit.
Geronda Gregory, Dochiar
Klopt het dat mensen zeggen dat Geronda klappen in het gezicht geeft?
Niet alleen klappen. Hij kan ook met een stok slaan, en velen maken dat mee. Verrassend genoeg zag ik geen schaduw van wrok en bitterheid bij zulke gevallen.
Geronda zegt tegen ons: “Nou, ik ben aan het werk en wacht op jullie. Kom maar aan het werk!” En dit terwijl wij maar voor een dag Dochiar bezochten.
Heeft hij jou een klap gegeven, vader?
Natuurlijk heeft hij dat gedaan, vaak zelfs (lacht). Als Geronda boos of overstuur is, zal hij je geen klap in het gezicht geven. Klappen komen niet uit ergernis en niet uit irritatie. Hij zou je bijvoorbeeld iets vragen, je zult antwoorden en hij zal je als antwoord een klap geven. Denk erover na, denk erover na. Het klopt dat ik een klap heb gekregen voor mijn daden. Velen beschouwen het als een zegen om zo’n klap te krijgen.
Zoiets heeft zich ook voorgedaan. Mijn kameraden en ik gingen weer naar Athos. Nadat ze naar de top van de Heilige Berg waren geklommen en daar enkele kloosters wilden bezoeken, besloten ze een deel van hun kleding naar het vasteland te sturen om onderweg minder te hoeven dragen. “Laat dit weg”, zeg ik tegen mijn vrienden, “neem alleen werkkleding mee.” ”Waarvoor dan?” vragen zij. “In Dochiar zul je misschien moeten werken”, zeg ik tegen ze. Ze antwoorden mij: ”Luister, wij hadden zo’n goede reis, we liepen door Athos, sliepen op zulke ascetische plaatsen, bederf onze reis nou niet. Wat bedoel je werken, wat voor werk? Dit wordt ons net iets te veel.” Ik antwoorde hun: “Als je hier bent, dan gehoorzaam je de Geronda.” “Maak je geen zorgen, we zullen het met je Geronda regelen!”, antwoorden ze met een glimlach. Ze kenden hem nog niet. Toch hebben ze hun kleding achtergelaten…
Toen gingen we naar Dochiar en ontmoetten meteen de stralende Geronda in zijn werkkleding aan de poorten van het klooster, onderweg naar zijn werk. We werden verwelkomd en beantwoordden zijn vragen. En we ontvingen klappen. Het was zeer gezellig. Er stonden zelfs enkele mensen in de rij voor een tweede ronde… Heeft hij aan mij een klap gegeven? Natuurlijk heeft hij dat gedaan (glimlacht).
Dochiar. Gebed en werk…
Een van de vrienden zegt stomverbaasd en daarbij blij glimlachend: ”Ja, niemand heeft me in lange tijd zo onbeantwoord geslagen.” Toen zei Geronda tegen ons allemaal: “Nou, ik ben nu aan het werk. Zoek maar iets om te doen. Ik wacht op jou, begin maar te werken.” Voor de duidelijkheid, we kwamen maar voor een dag naar Dochiar. De volgende dag vertrokken we al.
We hebben daar ook geluncht en vanalles gekregen – een traditionele traktatie in het klooster in de vorm van een rakia-gerecht, Turks fruit en koffie. Daarna konden wij onze kamers intrekken en inmiddels was er veel tijd verstreken. Ik zei tegen mijn vrienden: “Nu even douchen en daarna een half uur slapen en…” Zij antwoordden: “Ga je nou rusten?! Daar is Geronda aan het werk en hij wacht op ons!” Ik was verbaasd. Mensen die kort hiervoor niet wilden gaan werken, renden nu als eerste naar het werk. Wat hebben wij gedaan gedurende ons werk? Hetzelfde als alle broeders op die dag: ze maakten steen klaar voor de constructie in de steengroeve en uiteindelijk was iedereen blij.
Wat is er zo bijzonder anders aan de diensten van Athos? Ze beweren dat het iets speciaals is, alsof je opstijgt naar de hemel.
De dienst wordt ervaren als iets heel natuurlijks, zonder gevoel van spanning of kunstmatigheid. Op Athos gaan de monniken naar de kerk zoals een modern persoon naar de bioscoop gaat, met plezier. Dit zorgt voor een rustige sfeer tijdens de diensten; iedereen weet waarom ze hier zijn, dit is hun thuis. Er is ook een groot verschil op de berg Athos tussen doordeweekse dagen en feestdagen, waardoor er een bepaald ritme ontstaat: feestdagdiensten zijn één ding, zondagsdiensten iets anders en dagelijkse diensten een derde aspect. Alles bij elkaar – de vreedzame biddende monniken, de architectuur en decoratie van de tempels, iconen en Byzantijnse zang – zorgt voor onvergetelijke gevoelens en ervaringen.
In de Typicon is een hoofdstuk “Over de lampaden” dat de verlichting van de lampen en kaarsen in de kerk regelt tijdens bepaalde momenten van de kerkelijke diensten. Tijdens de studiejaren op theologische scholen vragen de studenten zich af waarom iemand tegenwoordig moet weten wanneer hij kaarsen moet aansteken tijdens de dienst en wanneer hij kaarsen moet blussen. Zo denken ook de meeste hedendaagse kerkmensen. Ze ontsteken de kroonluchter, doen de elektriciteit aan en dat is alles. En de lampen, zeggen ze, worden alleen aangestoken om een offer aan God te brengen.
Ook op de berg Athos, waar tijdens de eredienst geen elektriciteit wordt gebruikt, is er een begrip ontstaan: “ontsteken” en “uitdoen” bleek echte muziek te zijn. En al deze muziek begint te klinken als de dienst om drie uur ’s nachts gehouden wordt. Je komt naar de kerk – verschillende lampen worden aangestoken, dan nog één en nog één lamp aan, dan wordt er een kaars aangestoken… Dit is een hele poëzie, uitgedrukt in lampen.
Bijvoorbeeld de lampaad voor de icoon van Jezus: we brengen niet alleen een offer aan God, maar het licht van de lampaad verlicht het gezicht van Jezus zodat we Hem kunnen zien. Als we het elektrische licht aandoen, wat verlicht de lampaad dan? Niets.
Staan er bloemen in de kerken op Athos?
Elk klooster heeft zijn eigen tradities. Dochiar heeft veel tradities van het eiland Patmos overgenomen. Voor elk groot feest is de vloer bedekt met verschillende soorten gras. Zo wordt op Palmzondag de tempel behangen met kruizen gemaakt van palmtakken en wordt met Pasen de vloer bedekt met lavendel. Op andere feestdagen worden de bladeren van citroenbomen gebruikt. Iconen kunnen ook worden versierd met bloemen. Hierdoor krijg je een geweldige aroma in de kerk …
Je vertelt je verhaal op zo’n manier dat er een wens ontstaat om al dit moois te zien en te voelen. Dit roept de vraag op: is het juist dat vrouwen niet zijn toegestaan op Athos?
“Het is fijn dat ze daar niet naar binnen mogen. Athos is een woestijn. De monnik gaat naar een verlaten plek. Over wat voor vrouwen hebben we het dan?”
Athos werd oorspronkelijk gevormd als een territorium van het mannelijk kloosterleven. Misschien zal er op een dag ergens een “vrouwelijke Athos” ontstaan en zullen er alleen vrouwen zijn, met uitzondering van de geestelijken die kerkelijke diensten komen verrichten.
In vrouwelijke kloosters in Griekenland zijn er “gesloten uren” waarop mannen niet binnen mogen – noch priesters, noch monniken, noch leken. Je komt als pelgrim naar het klooster en ze zullen je vertellen: “Hier zijn de bezoekuren, de rest van de tijd is het klooster gesloten.” Dit werkt heel goed en is beproefd.
Soms roddelen mensen over verschrikkelijke verhalen die vertellen over hoe alle vrouwen die op Athos zijn geweest bijna ter plekke of in de nabije toekomst stierven of hun hele leven ernstig ziek waren…
Er waren vrouwen op Athos en er gebeurde niets vreselijks met hen. Ze bleven verder leven.
Het gaat er niet om of vrouwen op Athos zijn geweest, maar de monniken hebben zich daarop gefocust en volgen dit voorschrift. Nee, absoluut niet! De aanwezigheid van vrouwen op Athos heeft gewoon geen zin. Athos, ik herhaal het, is een woestijn.
Over het algemeen hebben zich verschillende historische gevallen voorgedaan: er was bijvoorbeeld eens een boot aangespoeld op de oevers van Athos met vrouwen die illegaal Griekenland probeerden binnen te komen vanuit Turkije. De politie arriveerde, stelde een protocol op en Athos zet zijn voortbestaan voort.
Het schiereiland, de zee, zonsondergangen, zonsopgangen … romantiek. Merken ze dat op Athos?
Je kunt niet zeggen dat ze het niet hebben opgemerkt. Maar deze schoonheid van Athos voor Athos-monniken is als de Krim voor inwoners van de Krim die nooit in zee zwemmen.
Hier, voor Geronda Gregory, is het belangrijkste dat de monnik geen luiheid mag hebben, dat de monnik de hele tijd bezig moet zijn, zodat hij niet welvarender en comfortabeler leeft dan “een persoon in de wereld”. De een deelt de mening van Geronda en de ander niet…
Op zondag kan Geronda bijvoorbeeld monniken, novicen (iemand die voor de intrede in het klooster een proeftijd doormaakt tijdens het noviciaat) en zelfs gasten wat klein werk en klusjes geven. Sommigen zijn verontwaardigd en hij zegt dan: “Wat, een vrouw die vijf kinderen heeft, op zondag rust, op bed gaat liggen en liegt? Zondag is om te liggen?”
Velen stellen zich Athos als volgt voor: “De monniken gaan naar de kerkdienst en keren terug naar hun kamer, gaan zitten, lezen spirituele boeken, overpeinzen de schoonheden, lezen het Jezusgebed totdat ze de Engel zien en naderen zo de eeuwigheid.” Allemaal fout. Op Athos bidden en werken de monniken en proberen ze daarbij nietsdoen te vermijden.
Wat is er uniek aan Athos?
Er zijn twintig grote kloosters op Athos, die ook de zogenaamde filialen – sketes en keliën – om hen heen hebben. Een nuchter en adequaat persoon kan in elk klooster met de wil van God een ascetisch leven leiden. Er zijn kloosters waar de nadruk op fysieke arbeid ligt. Er zijn ook kloosters waar vooral intellectuele arbeid wordt verricht. Het belangrijkste op berg Athos is echter de goddelijke dienst. Alles draait eromheen. Iedereen kan hier een klooster vinden dat bij hem past.
Wat doen monniken in hun vrije tijd naast het bidden? Wat voor werk werd jou aangeboden?
Het klooster is een vrij groot gebied. Het is een echt huishouden. Toezicht houden op de netheid van de kerk, het territorium, broederlijke gebouwen en verblijven voor pelgrims. Iemand werkt aan het bereiden van de maaltijd, anderen in de tuinen en moestuinen, anderen in de wasserette, anderen aan het schilderen van iconen en weer anderen in de timmerwerkplaats en smeden.
Er zijn kloosters waar al deze taken gescheiden zijn en er zijn kloosters waar ze alles samen proberen te doen. Dochiar is een van deze kloosters. Bouw, reparaties, werk in tuinen en boomgaarden. U hoeft niet naar werk te zoeken. Er is altijd veel werk.
Elk klooster beslist zelf hoeveel tijd het aan het werk besteedt. Het belangrijkste is de Goddelijke dienst. Alles draait eromheen.
Hoe bereid je jezelf geestelijk voor op de reis naar Athos?
Er is geen manier om jezelf geestelijk voor te bereiden. Je kunt veel slimme adviezen geven: bereid jezelf voor op berouw en op gebed. Je moet gewoon naar Athos gaan. Je komt op Athos zoals je het dorp van je geliefde opa bezoekt. Het belangrijkste is om te begrijpen waarom je daarnaartoe gaat en in stilte te duiken om te proberen God te horen.
Niet te veel nadenken. Het belangrijkste is om te begrijpen waarom je ernaartoe gaat en om geen tijd te verspillen. Duik in de innerlijke stilte om te horen wat God je wilt vertellen.
Tot slot zal ik een verhaal citeren dat door Geronda Gregory is verteld. Eens kwam er een man naar Athos, die lid was van de organisatie voor de bescherming van architectonische monumenten. Hij liep rond het klooster en was continu aan het praten.
Geronda leidde hem terug naar de ingang van het klooster en zei liefdevol het volgende: “Luister, wie hier voor de eerste keer komt, heeft alleen het recht om te zwijgen en te luisteren. Wie voor de tweede keer komt, kan nog kijken en luisteren en wie voor de derde keer binnenkomt, zegt misschien iets.”
Foto’s uit het persoonlijk archief van Proto-diaken Alexander (Pliska)
Proto-diaken Alexander (Pliska)
Bron: Portaal “Orthodox leven”
18 februari 2015
Het artikel is vertaald door Olga IJtsma en Maxim Hodak
