Sergey Sharapov en Marina Ulybysheva
Succesvolle economische activiteit en orthodoxie zijn geenszins met elkaar in strijd. Integendeel, het volgen van orthodoxe beginselen kan ondernemersactiviteiten met een diepe spirituele inhoud vullen.
Op 27 december 1917 verscheen een gewapende revolutionaire garde aan de deur van de particuliere Moskouse Handelsbank. Spoedig werden alle kluizen van de bank meedogenloos geplunderd: het geld en de goudstaven werden in beslag genomen door de nieuwe regering, de Sovjets. Begrijpelijk, voor de eigenaar van de bank en voor haar depositohouders was het net een natuurramp. En iedereen had het door dat het belachelijk was om recht te zoeken bij een aardbeving of een tsunami: natuurrampen leveren niemand geld op. Daarom besloot de voorzitter van de bank zijn schuldeisers te betalen uit zijn eigen middelen die op zijn buitenlandse bankrekeningen bleven staan. En dat deed hij dan ook op consequente basis. In de drie jaren van zijn leven die hem nog restten (hij stierf in 1920) gaf hij alles weg wat hij had en voldeed hij aan al zijn verplichtingen tegenover zijn spaarders. Tegelijkertijd werden de betalingen door de nieuwe regering beschouwd als een anti-Sovjet activiteit: de bankier werd verschillende malen gearresteerd en bedreigd met alle middelen die beschikbaar waren in het arsenaal van de geheime dienst.
De naam van de man was Alexander Nikolayevich Naydenov. Zakenman. Religie: orthodox.
Nog een voorbeeld.
Aan het einde van de negentiende eeuw besloot de Russische koopman Pjotr Pavlovitsj Kapyrin zijn landgoed in Malojaroslavets te verkopen. Er werd een koper gevonden en ze sloten een deal. Het is waar dat de deal alleen in woorden was gesloten. En onmiddellijk daarna bleek dat het landgoed zou worden doorkruist door een spoorweg, waardoor de prijs onmiddellijk met een aantal malen werd verhoogd. Onmiddellijk werden nieuwe kopers gevonden, die boden het drievoudige van de prijs, maar Pjotr Pavlovitsj bleef bij zijn verlies en herriep de mondelinge overeenkomst niet. Hij verwees naar het woord van de koopman dat hij had gegeven. Zijn denominatie was orthodox.
Een goudsmid Michael Konstantinovich Sidorov schonk in 1857, toen de Krimoorlog begon, al (!) zijn spaargeld voor de behoeften van het Russische leger, terwijl hij met niets was achtergebleven. In zijn documenten stond in de kolom van een geloofsbelijdenis geschreven: orthodox.
Ongetwijfeld was het de orthodoxie die elk van deze ondernemers ertoe dwong te handelen ten nadele van zichzelf en hun zaak. De conclusie lijkt voor de hand te liggen: het is niet rendabel om orthodox te zijn in het zakenleven.
En als we daar de woorden aan toevoegen die vandaag op ieders lippen liggen: “Het is gemakkelijker voor een kameel om door het oog van een naald te gaan dan voor een rijke om het koninkrijk van God binnen te treden (Lucas 18:25)” – dan lijkt het erop dat de orthodoxie geen kans maakt om een inspiratiebron te zijn voor iemand die zaken wil doen. En dit in tegenstelling tot het protestantisme met zijn programmaboek “Protestantse Ethiek en de Geest van het Kapitalisme” van Max Weber. Het boek van de Duitse econoom is trouwens nog steeds zeer populair, bijvoorbeeld bij studenten en docenten aan onze economische universiteiten. In de opstellen van deze studenten wordt de voorkeur gegeven aan het protestantisme. Hieruit wordt de conclusie getrokken: het is zinloos de economie te baseren op de orthodoxe traditie. Alleen de protestantse godsdienst kan de basis vormen voor de opbouw van een economisch welvarende maatschappij. Wat de orthodoxie betreft, wordt hetzelfde idee herhaald, vreemd genoeg, klinkend in overeenstemming met de postulaten van het Sovjetse “Handboek van de Atheïst”:
“Het (orthodox-) christelijke ideaal van mens en deugdzaam leven staat fundamenteel haaks op de dringende belangen van het aardse leven van de mensen… In het christendom heeft de negatieve houding tegenover arbeid als een activiteit die noodzakelijk is maar in de ogen van God van weinig waarde, een vrij duidelijke uitdrukking en zelfs een dogmatische rechtvaardiging gekregen.”
Het probleem is dat men alleen een valse conclusie kan trekken uit valse vooronderstellingen. Wij zullen echter niet gehaast zijn. Bij nadere bestudering van de vraag kunnen wij onverwacht het tegenovergestelde antwoord krijgen.
Een paradoxale situatie
Orthodoxie is altijd bekritiseerd geweest. Van het moment van de incarnatie van de Verlosser op onze aarde tot op heden. De periode van herstel van het gezag van de Kerk na het goddeloze Sovjettijdperk was van korte duur. Vandaag de dag horen we steeds weer “over luiaards en luie priesters die in Mercedessen rijden” (hoewel het priesterschap naast het fysieke werk – voor God staan in diensten – ook geestelijk werk verricht, dat als een van de zwaarste voor een mens wordt beschouwd). Met andere woorden, de ethiek van het werk, de houding tegenover aardse goederen, vraagstukken van rijkdom en armoede waren zowel in de Sovjettijd als nu een struikelblok. Het misverstand over deze kwesties gaat zo ver dat we zien dat niet alleen ongelovigen, maar ook velen die zichzelf als orthodox beschouwen, er een vertekend beeld van hebben.
Waarom dit misverstand? Feit is dat wij in de traditie van de Vaders tot op heden geen samenhangende theologisch gefundeerde leer vinden over werk, economische ethiek en ondernemerschap. Hoewel gedachten hierover verspreid staan in vele boeken van christelijke asceten. En daarin kunnen wij niet anders dan lezen dat “ledigheid de dood van de ziel is” (Izaäk de Syriër) en de wortel van het kwaad, waaruit vele ondeugden groeien.
Maar zolang er bij de mensen geen vervorming van de Waarheid is, is er geen reden om apart te formuleren wat voor iedereen al duidelijk is. Zoals wij uit de geschiedenis weten, begint de orthodoxie haar dogma’s collectief aan te scherpen wanneer er van deze dogma’s wordt afgeweken in allerlei ketterijen. Waarom bewijzen dat deze bloem wit is als iedereen het toch perfect weet? Maar wanneer er stemmen opgaan dat de bloem karmozijnrood en grijs is, moet men voor de waarheid opkomen. De geloofsbelijdenis van Nicea werd dus pas in 325-381 na Christus geformuleerd als antwoord op de Ariaanse ketterij.
Maar al in het begin van de negentiende eeuw werd duidelijk dat het christendom behoefte had aan een serieuze theologische bezinning op de ethiek van werk en handel, ondernemerschap en privé-eigendom. En zo’n serieuze studie verscheen in Rusland in 1913, met een voorwoord van de Russische filosoof en theoloog, priester en leraar politieke economie Sergej Boelgakov. De studie zelf werd echter in het Westen gemaakt door Ignatz Seipel, een Oostenrijkse professor in de theologie en een katholieke prelaat, die al snel (na 1917) persona non grata werd verklaard in Rusland. Seipel werd beschuldigd van “reactionaire” politieke activiteiten. Dit fundamentele werk heet “Economische en ethische opvattingen van de kerkvaders”. Boelgakov schreef over Seipel dat hij “een essentiële leemte vult in onze theologische en economische literatuur”. In tegenstelling tot de Russische studies van K. Kautsky (Social Movements in the Middle Ages and the Reformation, Spb, 1901) en V. Ekzemplarsky (Doctrine of the Ancient Church on Property and Almsgiving, Kiev, 1910), heeft hij, volgens Boelgakov, “de voordelen van volledigheid en objectiviteit”. Toen al was Boelgakov zich meer dan wie ook bewust van de waarde van dit boek en zag hij de urgentie in van de economische problemen in de Russische samenleving.
Tegen het midden en het einde van de negentiende eeuw was in Rusland een nogal vreemde situatie ontstaan. Enerzijds zien we een ongekende bloei van het ondernemerschap en het mecenaat voor de kunsten. De “Herald of Industry” schreef in 1858: ” In Rusland neemt vooral de vraag naar machines en mechanische werktuigen van diverse aard toe. De Engelse machinefabrieken in Manchester en Newcastle waren bijna uitsluitend bezig met het vervullen van orders voor de Russische productie en voor particuliere bedrijven. Terzelfder tijd werd de productie van eigen machines in een snel tempo opgestart. En van de omvang van de filantropische activiteit getuigde in 1856 de beroemde historicus Michail Pogodin: “Onze kooplieden zijn nog niet bereid geschiedenis te maken: zij tellen hun giften niet en beroven de volkskroniek van mooie bladzijden. Als wij alleen al al hun schenkingen van de huidige eeuw zouden tellen, zouden zij een dergelijk bedrag belopen dat Europa zou moeten vereren.” Tegen 1900 werden alleen al in Moskou meer giften gedaan dan in Parijs, Berlijn en Wenen samen. Fjodor Chaliapin schreef met bewondering: “Ik heb bijna de hele wereld afgereisd en de huizen van de rijkste Europeanen en Amerikanen bezocht, en ik moet zeggen dat ik nog nooit zo’n reikwijdte en uitdeel heb gezien.
De hoge orthodoxe geest van dit ondernemerschap blijkt ook uit verrassende voorbeelden van de standvastigheid van eerlijke koopmanswoorden, brieven en testamenten aan kinderen. Zo zei de beroemde koopman Vasili Prochorov op zijn sterfbed: “Heb vroomheid lief en blijf weg van slechte genootschappen, beledig niemand en tel de ondeugden van anderen niet mee, maar let op je eigen ondeugden, leef niet voor rijkdom, maar voor God.” Konstantin Bestoezjev-Rjumin schreef over een van de vertegenwoordigers van de Prochorov-dynastie: “Een koopman van geboorte, maar in hart en nieren hoger dan welke edelman ook… Accepteer een eerbetoon van mij, beste man Prochorov, je hebt me verzoend met mijn dierbare Vaderland… je bent een vriend van het Russische volk, een vriend van de mensheid. Ga door met uw gunsten.” Of, bijvoorbeeld, Lavrenty Beljajev (grootvader van de beroemde Optina-ouderling), hij verwierp elk bedrog in zaken: “Ik heb in mijn hele leven nog nooit iemand bedrogen en mijn zaken zijn altijd beter gegaan dan die van anderen.”
Maar aan de andere kant constateren wij een zeer negatieve houding van het publiek tegenover de klasse van ondernemers. Dit kan deels worden afgelezen uit de grote Russische klassieke literatuur. Zoals we weten, hebben de rijken daar heel, heel veel pech mee. Het zit vol met kooplieden, tirannen en vertegenwoordigers van het “duistere koninkrijk”. Dikoj en Kabanikha, Chreptyugin en Korobochka, Lopakhin en Gordejev – zelfs de familienamen die Ostrovski, Saltykov-Sjtsjedrin, Gogol, Tsjechov en Gorki voor hun personages kiezen, laten zien hoezeer de auteurs deze mensen afwijzen. De censor Michail Gedionov was verbaasd toen hij Ostrovski’s toneelstuk “Het is een familieaangelegenheid – we regelen het zelf wel” had gelezen en zei: “Alle personages zijn schurken… Het hele stuk is schadelijk voor de Russische koopmansstand.” Maar niettemin werd het met enthousiasme ontvangen door de Russische samenleving. Waarom? Deze opvatting, die rijkdom associeert met hebzucht, bedrog en gierigheid en armoede met vriendelijkheid, eerlijkheid en vrijgevigheid is een stereotype geworden voor vele naties en de Russen zijn daarop geen uitzondering.
In het midden van de jaren 1860 schreef de Russische koopman, econoom en toneelschrijver Aleksandr Oesjakov met spijt dat een koopman in de literatuur “ofwel een schooier, ofwel een schelm, ofwel belachelijk is, en op zo’n manier verschijnt, in zo’n taal spreekt alsof hij uit een heel andere wereld komt. Als koopman kan men niet anders dan over dit vreemde verschijnsel te piekeren.
Poesjkins werk “Het verhaal van de paus en zijn werkman Balda” is in dit opzicht symptomatisch. Zoals bekend, werd het niet gepubliceerd tijdens het leven van de auteur. Het werd voor het eerst gepubliceerd door Vasili Zjoekovski in 1840. Om redenen van censuur verving Zjoekovski de priester door koopman Koezma Ostolop: “Er leefde eens een koopman Koezma Ostolop, bijgenaamd Osinovy Lob.” En zo werd het gedrukt tot 1882 in de verzameling van de werken van Poesjkin en in publicaties voor het volk. Dat wil zeggen, zowel Zjoekovski zelf als de censoren vonden het heel normaal om een koopman te zetten in plaats van een priester als een type dat een overeenkomstig stereotype heeft in de perceptie van de lezers en geen gezaghebbende stem heeft in de maatschappij om zichzelf te verdedigen.
Van de kooplieden
Een schrijver heeft er geestig op gewezen dat de Russische literaire fictie en journalistiek de opkomst van een bourgeoisklasse heeft opgevat als een nieuwe Tataarse invasie waaraan men moet ontsnappen. Het bijtende artikel van G. Startsev over de kooplieden uit die tijd, gepubliceerd in het beursblad “De stinkerds zijn trots geworden”, bewijst dit.
Dat wil zeggen, het ideaal van de man van die tijd (ook de orthodoxe man) was een arme man. En de rijken verdienden maar één ding – de hel: “Laat uw ziel naar de hel gaan, dan zult u rijk worden.” Het is duidelijk dat deze houding van de maatschappij een mens helemaal niet tot ondernemerschap aanzette. Het was waarschijnlijk geen toeval dat het idee van de opbouw van het communisme, een maatschappij zonder geld en warenverhoudingen, iedereen boeide. En toch verdienden kooplieden en fokkers in het algemeen het niet om als zodanig behandeld te worden.
Zo werden veel van de nu beroemde Optina-oudsten beroemd om het feit dat zij vanaf de tweede helft van de 18e eeuw “naar de wereld straalden”, aan Rusland geschonken door de koopmansklasse. De oudere Lev (Nagolkin) was een koopman uit de provincie Oryol. In zijn jeugd werkte hij als klerk bij de koopman Sokolnikov en toonde zich in het beste licht, zodat de eigenaar zijn dochter aan hem wilde uithuwelijken, en alleen de neiging van de jongeman tot het monnikendom verhinderde dat dit voornemen werkelijkheid werd. Isaac (Antimonov) kwam uit een bekende welgestelde koopmansfamilie van de stad Koersk en hij kreeg al zijn vaardigheden van vroomheid en gehoorzaamheid in zijn geboortehuis mee. De ouders van Varsonophy (Plikhankov) waren werkzaam in de handel in Samara. De oudere Anatolij (Potapov) stamde af van de Moskouse kleinburgerij die zich met handel bezighield. In zijn jeugd was hij zelf koopman. De oudere Nikon (Beljajev) werd geboren in een Moskouse koopmansfamilie. Wij hebben zijn grootvader al genoemd.
Men kan ook denken aan andere opmerkelijke Russische heiligen die in de schoot van de koopmansfamilie werden geboren. De grote heilige van het Russische land Serafim van Sarov, de Eerwaarde Herman van Alaska, de Heilige Zalige Johannes de Wonderdoener van Toela, de heilige Eerwaarde Eleazar van Anzera, het brein en de stichter van het kloosterleven op Anzera, de Eerwaarde Dimitrij Priloetski, de Vologda wonderdoener Nikolaj Koetsjov, de Novgorod dwaas om Christus – allen kwamen uit de koopmansklasse. Velen van hen gingen vroeg aan het werk, hielpen hun ouders in de winkels, werkten als klerk en dreven handel. Deze eerste levenservaring kwam de bouwers van kerken en kloosters overigens zeer goed van pas. De heilige Serafim van Vyritsk was een succesvol miljonair en ondernemer voordat hij naar het klooster ging.
Maar een van de meest verbazingwekkende voorbeelden van de directe combinatie van orthodoxie en ondernemerschap is misschien wel het voorbeeld van het leven van de heilige Vasilij van Pavlovo-Posad. Gryaznov, Basil Ivanovich (1816-1869) – een orthodoxe asceet. Hij werd in 1999 door de Russisch-orthodoxe kerk heilig verklaard als heilige op de lijst van de rechtvaardigen. Dit is een man die eerst de gaven van heiligheid verwierf en daarna zakenman werd. Toen Vasilij al bekendstond om zijn heilig ascetisch leven, kreeg hij op een dag bezoek van de koopman Jakov Labzin – de eigenaar van de beroemde shawlfabriek in Pavlovskij Posad. Jakov Labzin kreeg geestelijke hulp van de rechtvaardige man en was onder de indruk van zijn heilige leven. Daarna nodigde hij Vasilij uit om zijn kameraad in zaken te worden. Vervolgens gebruikten zij de opbrengst van hun gezamenlijke arbeid om scholen en armenhuizen te bouwen.
Dat hadden we allemaal. Maar, helaas, vele jaren had een ander de overhand. Het Sovjetregime, dat aan het begin van de twintigste eeuw werd ingesteld, verkondigde arbeid als zijn ideaal, maar deed er in werkelijkheid alles aan om mensen van arbeid te vervreemden. We zullen de bekende feiten niet herhalen. Maar deze macht begon doelbewust het orthodoxe begrip van de arbeidsethiek uit te roeien, dat onze kooplieden met de melk van hun moeders, met de geest van de ware orthodoxie, in hun gezinnen hadden opgenomen. Hier volgt nog een belangrijk citaat uit het Handboek van de Atheïst: “De degradatie van productieve arbeid heeft tot gevolg dat veel gelovigen in ondernemingen en collectieve boerderijen werken zonder enthousiasme, zonder enige wens om hun productiviteit en hun productiekwalificaties te verhogen. Het is niet ongewoon dat zij afwezig zijn op feestdagen en andere vrije dagen. Dit alles getuigt van de afwezigheid bij deze gelovigen van het bewustzijn en de zin voor arbeidsplicht, een eigenschap die de overtuigde bouwers van het communisme onderscheidt.”
In de jaren ’40 begon professor en theoloog Boelgakov volgeling Nikolai Nikolajevitsj Fioletov aan zijn werk Essays over Christelijke Apologetiek, waarin hij opnieuw een poging deed om de opvattingen van de kerkvaders over arbeidsethiek en houding tegenover het aardse welzijn samen te vatten. Helaas slaagde Fioletov er niet in om Essays af te maken – hij stierf al snel van uitputting in de dwangarbeiderskampen in Mariinsk. Fioletov schreef: “De meeste aanvallen op het christendom zijn gebaseerd op verwrongen ideeën erover, perversies ervan. Het herstel van de ware betekenis van de christelijke leer is het beste antwoord daarop. Daarna is het onderwerp in Rusland meer dan een halve eeuw lang niet ontwikkeld geweest.
Rijkdom en armoede
Pas net, in 2005, verscheen een belangrijk document, opgesteld door de Raad van Bisschoppen – de Fundamenten van het Sociale Concept van de Russisch-Orthodoxe Kerk. Het bevat belangrijke bepalingen inzake eigendomskwesties en de ethiek van arbeid en ondernemerschap. Daarna begonnen ook door de orthodoxe gemeenschap ontwikkelde documenten te verschijnen. Hiertoe behoort de Ethische code van de orthodoxe ondernemer, die bedoeld is voor vrijwillige overname door zakenlieden die zich in hun leven willen laten leiden door de morele normen die de orthodoxie ons geeft.
In 2011, na een positieve beoordeling van de uitgeversraad van de Russisch-orthodoxe kerk, werd het boek Armoede en Rijkdom. De Orthodoxe Ethiek van Ondernemerschap uitgegeven. Daarin is niet zozeer getracht dit onderwerp wetenschappelijk te ontwikkelen, als wel de aandacht van specialisten te trekken. Dit boek zegt: wie de diepte en schoonheid van de orthodoxie van binnenuit kent, zal nooit conclusies trekken over de zinloosheid ervan in de economische opbouw van Rusland.
Natuurlijk is het geloof geen dienaar van de economie. Het geloof is aan de mens gegeven, niet om welzijn en troost in deze wereld te regelen, maar om hem naar het eeuwige, hemelse te leiden, om de mens te redden, om hem dichter bij God te brengen, om de mens God eigen te maken.
Maar ook de bewering dat de orthodoxie fundamenteel in strijd is met het natuurlijke menselijke streven naar persoonlijk en sociaal welzijn is volkomen onjuist. Het is verkeerd te denken dat de orthodoxie oproept dit leven te verdragen als een soort slechte werkelijkheid, om in een betere wereld andere goederen te vinden en eindelijk een echt leven te beginnen. Want als het aardse leven slechts een slechte werkelijkheid is, dan wordt elke creatieve activiteit verstoken van waarde en zinvolle betekenis, verschijnt het als een zinloze kringloop der dingen.
In feite dient het aardse bestaan een intelligent, waardig doel. Het wordt niet geleid door willekeur, maar door het ene opperste principe, God, dat in alle aspecten van het leven doordringt. Daarom zijn zelfs tijdelijke, aardse doelen gerechtvaardigd vanuit een hoger gezichtspunt en zijn ze in een hoger perspectief van belang.
Maar wat is eigenlijk de houding van de orthodoxie tegenover rijkdom? Het blijkt precies hetzelfde te zijn als bij armoede. Dat wil zeggen, noch armoede noch rijkdom in het aardse leven is een voorwaarde voor menselijke verlossing. De heilige Basilius de Grote betoogde in zijn brieven aan zijn vriend de heilige Gregorius de Theoloog over zulke dingen die in de christelijke ethiek “adiaphorisch” worden genoemd (dat wil zeggen, noch goed noch zondig). Zulke “adiaphorische” dingen kunnen echter goed of kwaad dienen, afhankelijk van hoe we ze gebruiken.
Rijkdom is op zichzelf geen kwaad, maar wordt pas kwaad wanneer het al het andere overschaduwt, wanneer men eraan verslaafd raakt. De heilige Basilius de Grote, een van de erkende leraren van onze Kerk, schreef in een van zijn brieven: “Want gezondheid en ziekte, rijkdom en armoede, roem en schande zijn niet van nature goed omdat zij die bezitten, maar omdat zij ons leven comfortabel maken zijn de eerstgenoemde gunstig voor de andere en wordt er enige waardigheid aan toegekend” (H. Basilius de Grote. Brief 228 (236) aan Amphilochius, Vol. 3. Spp. 1911, p. 290).
Dat wil zeggen, het is handiger voor een man om rijk en gezond te zijn dan arm en ziek. Wat armoede betreft: er is armoede die de verlangens van de mens, die ze met zijn wil niet kan beheersen, eenvoudig inperkt. Zulke armoede is het medicijn van God. Maar er is extreme armoede, waarin men niet beschikt over de middelen die nodig zijn voor leven en gezondheid. De heilige Ermus, die leefde in de eerste eeuw, meende dat in geval van de tweede armoede de mens hulpeloos wordt, als een gevangene in ketenen en zijn ziel geen goede vrucht kan dragen voor de Heer, net zoals de wijnstok die aan de grond wordt gezet rotte en magere vruchten draagt. Dat wil zeggen, tijdelijke aardse goederen zijn een kostbaar geschenk van God en armoede (en nog meer armoede) is geen universeel geneesmiddel voor alle ziekten.
Bij een juiste geestelijke vorming zijn noch rijkdom noch armoede schadelijk voor de mens, maar bij een verkeerde vorming is rijkdom de voedingsbodem van ijdelheid, trots, egoïsme en wreedheid en is armoede de voedingsbodem van afgunst, veroordeling en haat. Wat is beter? Niets, want de weg naar de hel is geplaveid met beide zonden. De ziekte van verslaving aan bezit kan zowel de rijke als de arme treffen. De laatste kan zo gehecht zijn aan zijn laatste hemd, als de rijke niet aan al zijn bezittingen. De heilige Varsonophy van Optina zei: “Het is mogelijk gered te worden zowel in rijkdom als in armoede.” Armoede zelf zal je niet redden. Het is mogelijk om miljoenen te hebben, maar een hart met God te hebben en gered te worden. Het is mogelijk gehecht te zijn aan geld en in armoede te vervallen.
De orthodoxe leer is dus verre van een principiële minachting voor aardse goederen. Er is geen kwaad in de aard der dingen. Het kwaad is slechts een gevolg van de slechte, zondige wil van de mens. Het ligt niet in de dingen of goederen zelf, maar in het perverse, oneigenlijke gebruik ervan. De betekenis van aardse goederen wordt prachtig uitgelegd door apostel Paulus: “…de aarde van de Heer, en wat haar vervult…”; “Alle dingen zijn mij geoorloofd…”; “…maar niets mag mij bezitten” (1 Kor. 10:26; 10:23; 6:12).
Om te verfraaien en te transformeren
Nu twee woorden over werk. Het is de orthodoxie die echte waarde toekent aan arbeid: arbeid is niet de vloek van de eerste mensen die uit het paradijs zijn verdreven (waar ze zogenaamd niets deden, integendeel, ze werkten – ze bewerkten het paradijs dat hun was gegeven). En geheel ten onrechte vatten sommige “liefhebbers van vroomheid” de woorden van het Evangelie over de vogels van de hemel die zaaien noch oogsten en “zich geen zorgen maken over de dag van morgen” op als een oproep om niet te werken.
In de Griekse tekst neemt het werkwoord “merimnaw” de plaats in van “maak je geen zorgen”. In een betere vertaling betekent het “wees niet verontrust, blijf niet in beroering”. Er wordt dus gesproken over de depressie van de mens door het voortdurend piekeren over zijn lot en welzijn, over zorgen die geen goed doen maar alleen zijn bestaan vergiftigen. Het Evangelie vraagt om een innerlijke vrijheid van kleinzielige, persoonlijke zorgen, een verheffing boven de overweldigende ijdelheid van de ziel en een rustig vertrouwen in de wegen van de Voorzienigheid. Zonder op enigerlei wijze de verplichting en de waarde van het dagelijkse werk weg te nemen, geeft het Evangelie er een hoger doel en motief aan. Want alleen arbeid is het juiste middel om te verkrijgen wat nodig is, of het nu gaat om het Koninkrijk der Hemelen of om louter kortstondig levensonderhoud. God straft en vervloekt niet met werk. Integendeel, werk is eerder het middel om de gevolgen van de zonde uit te roeien, de weg om het verloren paradijs te herwinnen. “Wie in ledigheid leeft, zondigt voortdurend” (Heilige Tikhon van Zadonsky).
De mens is door God geroepen om de wereld waarin hij leeft te verfraaien en te veranderen. Volgens Gods plan hangt het lot van het universum volledig af van de mens, hij is er volledig verantwoordelijk voor. Afhankelijk van de richting van de vrije wil van de mens, de richting van zijn beweging, hetzij naar God hetzij van God af, verandert de materiële wereld ten goede of wordt zij misvormd. Daarom is het voor de orthodoxe mens geen vraag of het al dan niet mogelijk is om zaken te doen, voor hem is het een kwestie van hoe het te doen, hoe deze activiteit te harmoniseren met de wil en de voorzienigheid van God.
Elke gave die God aan de mens geeft is uniek. De gave van een schrijver, een kunstenaar, een musicus, een ingenieur, een bouwvakker, een schoenmaker, een naaister en een arts is uniek. De ondernemersgave is ook uniek – zij onderscheidt zich van sommige andere in die zin dat zij van een persoon veel meer inspanning en energie vergt dan van een gewone uitvoerder. Het vereist creatieve ideeën, het vermogen om dingen tot het einde toe uit te voeren, het vermogen om veel mensen om je heen te organiseren, contacten en relaties te leggen, discipline te krijgen van ondergeschikten, verantwoordelijkheid te nemen voor beslissingen, het vereist mobiliteit, basiskennis van economie en recht enzovoort. Het betekent dat we niet allemaal gelijk zijn wat betreft de talenten die ons zijn gegeven. Het is geen toeval dat de gelijkenis zegt dat de meester ieder “naar zijn vermogen” heeft gegeven. Een ondernemerstalent is, figuurlijk gesproken, niet één maar meerdere talenten. Aan wie veel gegeven is, is veel vereist. Als iemand die zoveel macht en energie van God heeft, die onverstandig gebruikt en zijn talent in de grond stopt, zal hij zich daarvoor zeker moeten verantwoorden.
Een speciaal cadeau
In het algemeen kan men zeggen dat ondernemerschap een bijzondere sociaal-economische activiteit is die verband houdt met economisch initiatief, onafhankelijkheid en het vermogen om niet alleen technische en technologische, maar ook sociaal-culturele innovatie tot stand te brengen en toe te passen. Kenmerkende eigenschappen van een ondernemer zijn: initiatief tonen, het nemen van risico’s, het combineren van productiefactoren en innovatie. Door management- en innovatieve beslissingen te nemen creëren ondernemers nieuwe, voorheen onbekende combinaties van productiefactoren.
Een dergelijk begrip van ondernemersactiviteit gaf de beroemde Oostenrijkse econoom en socioloog Joseph Schumpeter aanleiding tot de conclusie dat er niet drie productiefactoren zijn (arbeid, grond en kapitaal), maar vier – arbeid, grond, kapitaal en … ondernemersactiviteit. En hij definieerde de ondernemer als een persoon die innovaties introduceert in de processen van productie, levering en marketing van producten. Overigens is een dergelijke definitie niets nieuws voor het orthodoxe zelfbewustzijn van de Russische ondernemer. Reeds in de XIX eeuw schreef een bekende journalist over de koopman N. Tsjoekmaldin: “Alleen de uitvinder, de pionier van een nieuwe algemeen nuttige zaak, wordt rijk. Alles wat ten onrechte wordt verkregen, door middel van bedrog, eigenbelang en kwaad, heeft de dood in zich. Alleen het goede is levensvatbaar en duurzaam.”
In de loop van zijn activiteit wordt de ondernemer eigenaar van privé-eigendom, soms van aanzienlijke omvang. Is dit een zonde? Maar het blijkt dat Christus niet iedereen opriep zijn bezittingen weg te geven. Sommige van zijn discipelen waren zeer rijk – Jozef van Arimathea, of Nicodemus van het Sanhedrin, of Jaïrus, wiens dochter de Verlosser uit de dood had opgewekt. En tot de beroemde jongeman die volmaakt wilde worden, de oproep om zijn bezittingen onder de armen te verdelen, wees Hij er slechts op dat niet de rijkdom zelf hem hinderde, maar de verslaving eraan.
Het is altijd belangrijk te onthouden dat “goed en kwaad, leven en dood, armoede en rijkdom van de Heer zijn” (Sirach 11:14). God probeert ons altijd in de omstandigheden te brengen die het gunstigst zijn voor onze redding. Jaloezie die niet in overeenstemming was met de rede werd veroordeeld door het Concilie van Gangra van de Kerk in het midden van de vierde eeuw. Het concilie formuleerde enkele regels voor het onderwijs aan hen die uit aan fanatisme grenzende gretigheid probeerden alles te verdelen en af te pakken. Onder het anathema vielen dus onder meer gelovigen die “rechtvaardige rijkdom verachten” en die “degenen die geld hadden en het niet weggaven, veroordeelden alsof het heil voor hen hopeloos was”. (Het Concilie nam 21 regels aan, die deel gingen uitmaken van het algemene corpus van het kerkelijk recht in de Orthodoxe Kerk. Het zesde oecumenische concilie “bezegelde met zijn instemming” de heilige regels die de heiligen en gezegende vaders te Gangra hadden opgesteld).
Maar er is een belangrijk onderscheid in de orthodoxie: de bezitter wordt niet beschouwd als de persoonlijke meester van zijn bezit, maar als de beheerder van het eigendom van God, hem gegeven voor tijdelijk gebruik in dit leven. Aartsbisschop Johannes (Shakhovskiy) schreef in zijn Filosofie van het Eigendom: “De wereld behoorde, behoort en zal alleen God toebehoren, ongeacht de krachten die tijdelijk in de wereld werkzaam zijn.” Betekent dit dat de mens geen eigendom heeft en kan hebben? Integendeel. Dus, het eigendom van een mens heeft zijn basis in het feit dat er het eigendom in het algemeen is en er is de Meester van alles in het algemeen, dus het eigendom kan worden gegeven als er zijn ware Meester is… Wat een ruimte, wat een diepe grond van alle ware eigendom! In het licht van deze rechtvaardiging wordt duidelijk waarom niets kan worden gestolen, niets kan worden toegeëigend en niets rijk kan worden, niets waardoor men zich kan verheffen. Alle eigendom behoort God toe, net zoals het leven Hem toebehoort. En eigendom is evenzeer door God gegeven als het leven.
Dienovereenkomstig vloeien de belangrijke kwesties van naastenliefde (als het goed doen aan anderen) organisch voort uit de orthodoxe leer. En dit is ook een ernstige aparte kwestie, waarbij het simpelweg geven van geld en materiële goederen aan behoeftigen niet altijd een schepping van goed is. Het is belangrijker om de valide persoon de voorwaarden en de mogelijkheid te geven om dit alles door eigen arbeid te verwerven.
In de geschiedenis van het orthodoxe ondernemerschap is er nog een verbazingwekkend voorbeeld: dit is de ondernemersactiviteit van de Pochaev Lavra in 1907-1914. De zaak werd georganiseerd door aartsbisschop Volynsky (en hij was op dat moment Anthony Khrapovitsky) – een edelman, nam de sluier op de leeftijd van 22, een theoloog en filosoof, een lid van de Lokale Raad van 1917-1918, een van de drie kandidaten voor de Patriarchale Troon. Vervolgens werd hij na de burgeroorlog eerste hiërarch van de Russisch-orthodoxe kerk in het buitenland en zijn medewerker archimandriet Vitaly (Maksimenko). De Pochaevo-Volynskiy People’s Loan Bank werd opgericht onder het patronaat van het Lavra klooster. Het voornaamste kapitaal van de bank bestond uit lidmaatschapsgelden en leningen van het Ministerie van Financiën, het directoraat-generaal Landbouw en Grondbeheer en het directoraat-generaal Hervestiging. De hoofdactiviteit van het Pochay-Volynskiy Volkskrediet was het verstrekken van leningen aan boeren voor de aankoop van land en productiemiddelen. Door aan de boeren van Klein Rusland hefboomleningen te verstrekken, haalde de bank miljoenen boeren uit hun economische afhankelijkheid van de Poolse diaspora en maakte Volyn tot een zone van welvaart en politieke stabiliteit. In 1908 regelde de Pochayiv Lavra verschillende consumentenwinkels en stuurde 75 wagens goedkoop brood uit Tsjeljabinsk tijdens de slechte oogst, waardoor de speculanten, die probeerden te profiteren van het verdriet van de mensen, gedwongen werden de broodprijzen te verlagen.
Samenvattend merken wij op dat de orthodoxie ieder van ons een onuitputtelijke bron van optimisme biedt. Ons geloof is levensbevestigend. Het volstaat te herinneren aan de woorden van metropoliet Philaret van Moskou: “Laat hen de waarheid belasteren; laat hen de liefde haten; laat hen het leven doden: de waarheid zal gerechtvaardigd worden; de liefde zal winnen; het leven zal opstaan.” Orthodoxie heeft alles in huis om een ondernemer te motiveren. Daarmee tilt hij deze activiteit naar het hoogste niveau van dienstbaarheid aan de naaste en aan God. En in die zin is alleen deze benadering een alternatief voor de activiteit van de oligarchie zonder God, onverzadigbaar, immoreel, een woestijn achterlatend. Omdat de Heer over hen zei: “Wee jullie die nu lachen…”
